#16 - Nghiên cứu khoa học não bộ: Hàm ý cho ngoại giao
Ngô Hoàng
Trong thời đại mà mọi tổ chức, từ doanh nghiệp cho đến các cơ quan ngoại giao, đều săn lùng và mọi ứng viên đều khẳng định mình sở hữu "kỹ năng giải quyết vấn đề" như một tài năng không thể thiếu, chúng ta lại chứng kiến một nghịch lý đáng báo động: liên tục nuôi dưỡng những thói quen làm suy yếu chính khả năng này. Nhịp sống "không ngừng kết nối" của xã hội hiện đại đã tạo ra một thế hệ chuyên gia và nhà ngoại giao luôn trong trạng thái căng thẳng — làm việc không ngơi nghỉ, xử lý khủng hoảng liên miên, đàm phán không ngừng, chạy đua với thông tin, và luôn trong tư thế sẵn sàng phản ứng. Đây chính là gánh nặng đang cạn kiệt nguồn lực tinh thần cần thiết để các nhà hoạch định chính sách thực sự đương đầu với những thách thức phức tạp trong bối cảnh quan hệ quốc tế đầy biến động, nơi mà một quyết định sai lầm có thể ảnh hưởng đến vận mệnh của hàng triệu con người, thậm chí là sự ổn định của cả khu vực.
Nghiên cứu từ Trường Kinh doanh Harvard đã chỉ ra rằng sự cộng tác liên tục không phải lúc nào cũng mang lại kết quả tối ưu. Trong một thí nghiệm về vấn đề "người bán hàng đi lại", các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra một hiện tượng đáng chú ý: những người giải quyết vấn đề đơn lẻ thường đưa ra nhiều giải pháp đa dạng nhưng chất lượng không đồng đều, trong khi nhóm "luôn kết nối" lại thường hội tụ quá sớm vào một ý tưởng duy nhất và từ bỏ những ý tưởng tiềm năng khác. Đáng ngạc nhiên, chính nhóm cộng tác ngắt quãng - những người tương tác ít thường xuyên hơn - lại tìm được chiến lược cân bằng hoàn hảo. Họ vừa có thời gian nuôi dưỡng ý tưởng cá nhân, vừa tận dụng được trí tuệ tập thể để nâng cao chất lượng giải pháp tổng thể.
Mô hình này có nhiều điểm tương đồng với những gì chúng ta thấy trong lịch sử ngoại giao. Các cuộc đàm phán Paris về Việt Nam (1968-1973) kéo dài nhiều năm với những giai đoạn bế tắc kéo dài, nhưng chính những khoảng thời gian "ngắt quãng" này lại cho phép các bên tham vấn nội bộ, hình thành những ý tưởng mới, và cuối cùng đạt được thỏa thuận. Tương tự, trong cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba năm 1962, quyết định của Tổng thống Kennedy về việc tách mình khỏi áp lực tức thời của nhóm cố vấn ExComm để suy ngẫm riêng đã được nhiều nhà sử học đánh giá là yếu tố quyết định giúp tránh được một cuộc chiến tranh hạt nhân tiềm tàng.
Phát hiện này gợi ý một phương pháp tiếp cận mới mẻ đối với việc giải quyết vấn đề trong quan hệ quốc tế: chúng ta cần phân bổ thời gian không chỉ để làm việc nhóm, mà còn để suy ngẫm một mình với "thiên tài nội tại" của bản thân. Bằng cách tạo không gian cho tư duy độc lập trước khi áp lực đồng thuận có thể buộc chúng ta từ bỏ ý tưởng, các nhà hoạch định chính sách vừa tận dụng được sức mạnh sáng tạo cá nhân, vừa không bỏ qua kiến thức tập thể cần thiết để hoàn thiện những ý tưởng đó. Càng loại bỏ được nhiều yếu tố gây xao nhãng, bộ nhớ làm việc của chúng ta càng có nhiều không gian để tập trung vào vấn đề.
Nghiên cứu về các phong cách đàm phán cũng cho thấy sự khác biệt rõ rệt giữa các nền văn hóa. Trong khi các nhà đàm phán phương Tây thường đề cao kết quả nhanh chóng và tương tác liên tục, nhiều nhà ngoại giao châu Á lại ưu tiên thời gian suy ngẫm, xây dựng mối quan hệ, và tham vấn nội bộ trước khi đưa ra quyết định. Các học giả như Jeanne Brett và Michele Gelfand đã chỉ ra rằng những nền văn hóa đề cao tư duy tập thể thường cần nhiều thời gian hơn để đạt được đồng thuận, nhưng lại thường tránh được những quyết định bốc đồng có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Điều này không có nghĩa một phong cách vượt trội hơn phong cách còn lại, mà đúng hơn là cả hai đều có ưu điểm riêng tùy thuộc vào bối cảnh và tính chất của vấn đề.
Một chiến lược tưởng chừng như mâu thuẫn nhưng lại cực kỳ hiệu quả là dành thời gian để không giải quyết vấn đề. Bằng cách gác một nhiệm vụ khó khăn sang một bên và để tiềm thức xử lý, chúng ta thực sự cải thiện nỗ lực có ý thức sau đó. Các nhà lãnh đạo nổi tiếng trong lịch sử đã thường xuyên áp dụng chiến lược này. Winston Churchill nổi tiếng với thói quen ngủ trưa ngay cả trong những thời điểm căng thẳng nhất của Thế chiến II, trong khi cựu Ngoại trưởng Mỹ Henry Kissinger từng nói: "Đôi khi, quyết định tốt nhất là không quyết định gì cả." Việc trì hoãn có chủ đích này không phải là sự chần chừ, mà là một công cụ chiến lược cho phép thông tin và ý tưởng "ủ men" trong tiềm thức.
Vậy nên sử dụng những giờ nghỉ ngơi này như thế nào? Câu trả lời nằm ở những thói quen lành mạnh - chìa khóa để nuôi dưỡng một tâm trí mạnh mẽ, đặc biệt là các chức năng điều hành bao gồm khả năng tự kiểm soát, đạt mục tiêu, tư duy linh hoạt và giải quyết vấn đề phức tạp trong bối cảnh quốc tế.
John Medina, nhà sinh học phân tử phát triển tại Đại học Washington, đã nhấn mạnh: "Những người tập thể dục vượt trội hơn những người ít vận động trong các bài kiểm tra đo lường trí nhớ dài hạn, lý luận, sự chú ý, giải quyết vấn đề, thậm chí là các nhiệm vụ trí thông minh linh hoạt. Những nhiệm vụ này kiểm tra khả năng lý luận nhanh chóng và tư duy trừu tượng, ứng biến từ kiến thức đã học trước đó để giải quyết vấn đề mới. Về cơ bản, tập thể dục cải thiện toàn bộ khả năng được đánh giá cao trong lớp học và tại nơi làm việc." Điều này cũng đúng với những người làm việc trong lĩnh vực ngoại giao, nơi áp lực tinh thần và thể chất thường lên đến đỉnh điểm. Không ngẫu nhiên mà nhiều nhà lãnh đạo thế giới, từ cựu Tổng thống Obama đến Thủ tướng Đức Merkel, đều duy trì thói quen tập thể dục đều đặn ngay cả trong lịch trình dày đặc của họ.
Một nghiên cứu được công bố trên Frontiers in Neuroscience đã phân tích dữ liệu từ hơn 4.000 người trưởng thành Anh, phát hiện mối quan hệ hai chiều giữa tập thể dục và chức năng điều hành cao hơn theo thời gian. Một nghiên cứu khác trên Frontiers in Aging Neuroscience so sánh dữ liệu thể chất từ 128 người trưởng thành với hình ảnh quét não trong quá trình đa nhiệm, cho thấy những người tập thể dục thường xuyên có vùng điều hành não bộ hoạt động tích cực hơn. Nghiên cứu cũng chứng minh mối liên hệ giữa khả năng giải quyết vấn đề với chế độ ăn uống lành mạnh và thói quen ngủ đúng cách - những yếu tố cũng giúp con người kiểm soát căng thẳng, vốn được biết đến là nhân tố cản trở quá trình giải quyết vấn đề và sáng tạo.
Trong bối cảnh quan hệ quốc tế, những phát hiện này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Các cuộc đàm phán căng thẳng, hội nghị thượng đỉnh kéo dài nhiều ngày, và các cuộc khủng hoảng đột ngột thường đẩy các nhà ngoại giao vào tình trạng thiếu ngủ, ăn uống không điều độ và thiếu vận động. Tuy nhiên, đây lại chính là những thời điểm mà họ cần có khả năng tư duy sắc bén nhất.
Mối quan hệ giữa nguyên nhân và kết quả trong trường hợp này rất phức tạp. Liệu những người có thói quen sống lành mạnh tự nhiên sở hữu chức năng điều hành mạnh mẽ? Hay chính những thói quen đó đã củng cố sức khỏe tinh thần của họ suốt cuộc đời? Các nhà nghiên cứu từ Frontiers in Neuroscience đưa ra giả thuyết rằng đây là một vòng phản hồi tích cực: giấc ngủ tốt, thực phẩm bổ dưỡng và tập thể dục thường xuyên củng cố các chức năng điều hành của chúng ta; ngược lại, các quyết định điều hành mạnh mẽ hơn thúc đẩy lựa chọn lối sống lành mạnh hơn.
Dù quyết định về lối sống cuối cùng thuộc về cá nhân, các tổ chức ngoại giao và quốc tế vẫn có vai trò hỗ trợ quan trọng. Họ có thể nuôi dưỡng văn hóa bảo vệ thời gian nghỉ ngơi, khuyến khích thói quen lành mạnh hơn thông qua nghỉ phép có lương, và nhắc nhở nhân viên dành thời gian tập thể dục. Trong các hội nghị quốc tế kéo dài, việc đảm bảo các đại biểu có thời gian nghỉ ngơi, ăn uống điều độ và tập thể dục nhẹ nhàng không chỉ là vấn đề tiện nghi mà còn là yếu tố góp phần vào chất lượng của quá trình đàm phán. Những sáng kiến như vậy không chỉ đem lại lợi ích cho cá nhân mà còn nâng cao khả năng giải quyết vấn đề tập thể của cả tổ chức ngoại giao.
Một lợi thế khác của việc "ngắt kết nối" là cơ hội theo đuổi học tập suốt đời. Những người tham gia vào các hoạt động sáng tạo hoặc giải quyết vấn đề trong thời gian nghỉ ngơi - như chơi nhạc, giải đố, và thậm chí là trò chơi board game - cho thấy chức năng điều hành và sự nhạy bén tinh thần được cải thiện khi họ già đi. Nói cách khác, bằng cách học cách tận hưởng quá trình giải quyết vấn đề, bạn có thể nâng cao khả năng thực hiện điều đó.
Trong lĩnh vực ngoại giao, các nhà nghiên cứu như Michael Mazarr của RAND Corporation đã quan sát thấy rằng những nhà ngoại giao và nhà hoạch định chính sách có nền tảng kiến thức đa dạng thường đưa ra các giải pháp sáng tạo và hiệu quả hơn cho các vấn đề phức tạp. Cựu Ngoại trưởng Mỹ Condoleezza Rice, với nền tảng vừa là nhà nghiên cứu quan hệ quốc tế vừa là nghệ sĩ piano cổ điển, đã nhiều lần nhấn mạnh vai trò của nghệ thuật trong việc rèn luyện tư duy sáng tạo và khả năng giải quyết vấn đề phức tạp.
Tương tự, những nhà hoạch định chính sách học suốt đời thường là những nhà tư duy liên ngành. Bằng cách đào sâu vào nhiều lĩnh vực khác nhau, từ khoa học, kinh tế đến lịch sử và văn hóa, họ hiểu được những nét tinh tế của các kỹ năng và kiến thức khác nhau, từ đó nhận ra khi nào ý tưởng từ một lĩnh vực có thể cung cấp giải pháp cho vấn đề ở lĩnh vực khác. Điều này không có nghĩa là người học suốt đời phải trở thành chuyên gia trong mọi ngành. Ngược lại, họ thường hiểu rõ hơn về giới hạn kiến thức của mình. Nhưng chính nhận thức về những chân trời tự nhận thức này cũng cung cấp cái nhìn sâu sắc về việc khi nào cần hợp tác và khi nào nên theo dõi người khác.
Lịch sử quan hệ quốc tế đầy những ví dụ về những nhà ngoại giao có tư duy liên ngành đã giải quyết các vấn đề phức tạp theo cách đột phá. Đặc phái viên George Mitchell, người môi giới Hiệp định Thứ Sáu Tốt Lành ở Bắc Ireland, đã áp dụng bài học từ kinh nghiệm làm thẩm phán và luật sư để tìm ra những giải pháp sáng tạo cho một cuộc xung đột tưởng chừng như bất khả hòa giải. Tương tự, nhà ngoại giao Việt Nam Lê Đức Thọ đã kết hợp kiến thức về lịch sử, văn hóa và tâm lý con người để đàm phán hiệu quả trong Hiệp định Paris.
Theo cách này, học tập suốt đời có thể là chìa khóa để giải quyết vấn đề trong cả quan hệ quốc tế và cuộc sống cá nhân. Nó thúc đẩy chúng ta hướng tới sự tự hoàn thiện, mang lại sự hiểu biết về cách thức hoạt động của sự vật, gợi ý về những điều có thể, và trên hết, cho phép chúng ta ngắt kết nối và tập trung vào những điều quan trọng.
Tóm lại, để trở thành những chuyên gia giải quyết vấn đề trong lĩnh vực quan hệ quốc tế, chúng ta cần một phương pháp tiếp cận cân bằng: vừa tạo không gian cho suy nghĩ độc lập, vừa tận dụng trí tuệ tập thể; vừa dành thời gian cho việc không suy nghĩ về vấn đề, vừa nuôi dưỡng những thói quen lành mạnh để củng cố chức năng nhận thức; và không ngừng học hỏi để mở rộng chân trời kiến thức, đồng thời nhận ra khi nào cần dựa vào chuyên môn của người khác. Bằng cách ngắt kết nối có chủ đích, các nhà ngoại giao và hoạch định chính sách thực sự nâng cao khả năng kết nối với những thách thức phức tạp nhất trong một thế giới ngày càng biến động và phụ thuộc lẫn nhau.
