#10 - Sự kiện - Chính quyền Assad bất ngờ sụp đổ: Chuyện gì đang xảy ra ở Syria?

Ngô Di Lân

1. Syria những ngày vừa qua

• Ngày 8/12/2024, Tổng thống Bashar al-Assad đã rời Syria sau khi lực lượng nổi dậy tiến vào thủ đô Damascus. Nguồn tin từ Moskva cho biết ông đã được Nga chấp nhận cho tị nạn.

• Sự sụp đổ của chế độ Assad diễn ra chỉ sau 12 ngày chiến dịch tấn công của phe đối lập, dẫn đầu bởi nhóm Hayat Tahrir al-Sham (HTS), bắt đầu từ phía tây Aleppo ngày 27/11.

• Quân đội chính phủ Syria tan rã nhanh chóng, nhiều đơn vị bỏ chạy và vứt bỏ vũ khí. Các thành phố lớn như Aleppo, Hama và Homs lần lượt thất thủ trong vòng hai tuần.

• Sự kiện này chấm dứt hơn 50 năm cầm quyền của gia tộc Assad tại Syria, một chế độ từng được coi là vững chắc nhất khu vực Trung Đông.

• Các yếu tố then chốt dẫn đến sụp đổ:

  • Nga, đồng minh chính của Assad, đang tập trung vào chiến sự Ukraine

  • Iran và Hezbollah bị suy yếu sau xung đột với Israel

  • Thổ Nhĩ Kỳ được cho là đã ngầm hậu thuẫn cho cuộc tấn công của phe đối lập

  • Sự mục ruỗng từ bên trong của chế độ Assad sau nhiều năm cầm quyền

2. Nhìn lại lịch sử

• Syria thời kỳ hậu độc lập (1946-1971) trải qua nhiều bất ổn chính trị với hàng loạt cuộc đảo chính. Đến năm 1971, tướng Hafez al-Assad thuộc đảng Baath tiến hành một cuộc "Cách mạng Hiệu chỉnh", lập nên triều đại cầm quyền kéo dài hơn nửa thế kỷ.

• Hafez al-Assad xây dựng một nhà nước độc đảng với cấu trúc an ninh đa tầng, dựa trên sự ủng hộ của cộng đồng Alawite - một nhánh của Hồi giáo Shia chỉ chiếm khoảng 12% dân số. Ông thiết lập quan hệ đồng minh chặt chẽ với Liên Xô và sau này là Nga, đồng thời củng cố ảnh hưởng tại Lebanon.

• Năm 2000, cái chết của Hafez buộc người con trai Bashar phải vội vã trở về từ London, nơi ông đang hành nghề bác sĩ nhãn khoa. Quá trình chuyển giao quyền lực diễn ra nhanh chóng, với hiến pháp được sửa đổi để hạ độ tuổi tối thiểu của tổng thống từ 40 xuống 34 tuổi.

• Dưới thời Bashar, Syria ban đầu có những dấu hiệu cải cách với "Mùa xuân Damascus" ngắn ngủi. Tuy nhiên, đến năm 2001, chế độ này quay lại đường lối kiểm soát chặt chẽ, trong khi tạo điều kiện cho một nhóm doanh nhân thân cận độc quyền trong nền kinh tế.

• Về đối ngoại, Bashar al-Assad tiếp tục chính sách liên minh với Iran, hậu thuẫn Hezbollah tại Lebanon, và duy trì quan hệ chiến lược với Nga. Syria cũng trở thành mắt xích quan trọng trong "Trục kháng chiến", một liên minh không chính thức chống lại ảnh hưởng của Mỹ và Israel tại Trung Đông.

• Trước năm 2011, mặc dù tồn tại nhiều bất ổn tiềm tàng về kinh tế-xã hội và mâu thuẫn sắc tộc-tôn giáo, Syria vẫn được coi là một trong những quốc gia ổn định nhất khu vực. Chế độ Assad duy trì được sự ủng hộ của một bộ phận dân chúng, đặc biệt từ các cộng đồng thiểu số lo ngại về chủ nghĩa cực đoan Hồi giáo.

3. Mùa xuân Arab và Nội chiến sau đó

• Làn sóng Mùa xuân Ả Rập từ Tunisia và Ai Cập đã lan đến Syria vào đầu năm 2011. Khởi đầu từ những cuộc biểu tình ôn hòa tại thành phố Daraa, phong trào nhanh chóng lan rộng khắp đất nước khi chính quyền đáp trả bằng biện pháp cứng rắn.

• Chế độ Assad lựa chọn đối phó bằng vũ lực, sử dụng quân đội chính quy và lực lượng an ninh để đàn áp người biểu tình. Quyết định này đã đẩy tình hình leo thang nhanh chóng từ các cuộc biểu tình đòi cải cách thành phong trào đòi thay đổi chế độ.

• Giữa năm 2011, cuộc xung đột bước sang giai đoạn quân sự hóa khi nhiều sĩ quan và binh lính đào ngũ thành lập Quân đội Syria Tự do (FSA). Đây cũng là thời điểm các nhóm vũ trang đối lập khác, bao gồm cả các tổ chức Hồi giáo, bắt đầu hình thành.

• Các thế lực khu vực nhanh chóng chọn phe trong cuộc xung đột: Iran và Hezbollah trực tiếp hỗ trợ chế độ Assad; các nước vùng Vịnh và Thổ Nhĩ Kỳ ủng hộ phe đối lập. Mỹ và các nước phương Tây ban đầu giới hạn ở việc gây sức ép ngoại giao và hỗ trợ nhân đạo.

• Đến cuối năm 2011, Syria đã hoàn toàn rơi vào nội chiến. Cuộc xung đột không chỉ là cuộc đối đầu giữa chính phủ và phe đối lập, mà đã biến thành một cuộc chiến phức tạp với sự tham gia của nhiều bên, phản ánh các mâu thuẫn sắc tộc, tôn giáo và địa chính trị trong khu vực.

• Năm 2012 đánh dấu sự leo thang của xung đột khi phe đối lập kiểm soát nhiều vùng lãnh thổ. Các trận đánh lớn nổ ra tại Aleppo, thành phố quan trọng nhất phía bắc Syria. Đồng thời, Damascus cũng chứng kiến nhiều đợt giao tranh ác liệt.

• Năm 2013, tình hình trở nên phức tạp hơn với việc ISIS bắt đầu mở rộng từ Iraq sang Syria. Cùng lúc đó, chế độ Assad sử dụng vũ khí hóa học tại Ghouta (ngoại ô Damascus), khiến cộng đồng quốc tế phản ứng mạnh mẽ nhưng cuối cùng không có can thiệp quân sự.

• Bước ngoặt lớn đến vào năm 2015 khi Nga chính thức can thiệp quân sự, triển khai không quân yểm trợ cho lực lượng Assad. Iran cũng tăng cường hỗ trợ thông qua Hezbollah và các nhóm dân quân Shia. Sự can thiệp này đã giúp chế độ Assad lấy lại thế chủ động.

• Cuối năm 2018, tình hình Syria rơi vào thế bế tắc với lãnh thổ bị chia cắt thành nhiều vùng kiểm soát: chính phủ Assad nắm phần lớn lãnh thổ phía tây, người Kurd kiểm soát đông bắc, HTS (tiền thân là al-Nusra) làm chủ Idlib, trong khi Thổ Nhĩ Kỳ hiện diện ở một số vùng phía bắc.

• Từ năm 2018 đến đầu 2024, Syria trở thành cuộc xung đột đóng băng với ranh giới kiểm soát ít thay đổi. Chế độ Assad tập trung vào việc củng cố quyền lực tại các vùng đã kiểm soát và tìm cách phá vỡ sự cô lập ngoại giao.

• Năm 2023 đánh dấu một thành công đáng kể của Assad khi Syria được tái gia nhập Liên đoàn Ả Rập sau 12 năm bị đình chỉ tư cách thành viên. Nhiều nước trong khu vực, dù trước đây từng ủng hộ phe đối lập, bắt đầu bình thường hóa quan hệ với Damascus.

• Tuy nhiên, tình hình kinh tế Syria ngày càng tồi tệ dưới tác động của nhiều yếu tố: các lệnh trừng phạt quốc tế, tham nhũng tràn lan, và sự sụp đổ của nền kinh tế láng giềng Lebanon. Đồng Lira Syria mất giá nghiêm trọng, lạm phát phi mã khiến người dân điêu đứng.

• Nga, đồng minh chính của Assad, bắt đầu giảm sự hiện diện quân sự tại Syria từ năm 2022 do tập trung vào chiến dịch tại Ukraine. Iran tăng cường ảnh hưởng để lấp khoảng trống, nhưng cũng phải đối mặt với những hạn chế do xung đột với Israel.

• Tại vùng Idlib, HTS dưới sự lãnh đạo của Abu Mohammed al-Jolani đã cố gắng xây dựng hình ảnh ôn hòa hơn, tập trung vào quản lý dân sự và tìm kiếm sự chấp nhận của cộng đồng quốc tế. Nhóm này dần tách khỏi tư tưởng cực đoan của al-Qaeda, dù vẫn bị nhiều nước liệt vào danh sách khủng bố.

4. Chế độ Assad bất ngờ sụp đổ

• Ngày 27/11/2024, HTS và các nhóm đối lập phát động chiến dịch tấn công bất ngờ từ Idlib về phía Aleppo. Thời điểm này trùng hợp với việc Hezbollah - đồng minh của Assad - vừa đạt được thỏa thuận ngừng bắn với Israel sau 14 tháng xung đột.

• Điều bất ngờ là quân đội chính phủ Syria tan rã nhanh chóng. Nhiều đơn vị bỏ chạy, vứt bỏ vũ khí và xe thiết giáp. Các thành phố lớn lần lượt thất thủ: Aleppo (30/11), Hama (3/12), và Homs (5/12).

• Iran, nhận thấy tình thế nguy cấp, đã bắt đầu rút các chỉ huy quân sự khỏi Syria từ ngày 6/12. Nga, vốn đã giảm sự hiện diện do tập trung vào Ukraine, không kịp can thiệp để cứu vãn tình thế.

• Đêm 7/12, khi lực lượng đối lập tiến vào vùng ngoại ô Damascus, nhiều tù nhân chính trị được giải phóng từ các nhà tù khét tiếng của chế độ. Sáng 8/12, Assad đã rời khỏi đất nước và được Nga chấp nhận cho tị nạn.

• HTS và đồng minh nhanh chóng thiết lập kiểm soát tại Damascus. Abu Mohammed al-Jolani, thủ lĩnh HTS, tuyên bố tại thánh đường Umayyad về chiến thắng, đồng thời cam kết không trả thù và tôn trọng các nhóm tôn giáo, sắc tộc thiểu số.

• Thủ tướng Mohammed Ghazi al-Jalali vẫn được giữ lại trong chính phủ chuyển tiếp, trong khi cộng đồng quốc tế gấp rút tìm kiếm giải pháp chính trị cho Syria. Liên Hợp Quốc kêu gọi tổ chức đàm phán tại Geneva dựa trên Nghị quyết 2254.

• Tình hình hiện tại vẫn còn nhiều bất ổn: vấn đề người tị nạn, số phận của cộng đồng Alawite, tương lai của lực lượng người Kurd, và nguy cơ IS tận dụng tình hình hỗn loạn để quay trở lại.

Đánh giá:

• Sự sụp đổ của chế độ Assad tiếp tục khẳng định một quy luật lịch sử: các chế độ đã mục ruỗng, có thể chế yếu kém thường sụp đổ từ từ rồi bất ngờ một cách chóng vánh. Giống như trường hợp của Shah Iran (1979) hay Ceaușescu tại Romania (1989), vẻ ngoài vững chắc của bộ máy đàn áp che giấu sự mục ruỗng bên trong, và khi điểm “tới hạn” được chạm đến, sự sụp đổ diễn ra một cách đột ngột, bất ngờ.

• Đây không đơn thuần là câu chuyện nội bộ Syria. Biến cố này phản ánh sự thay đổi sâu sắc trong cán cân quyền lực khu vực: sự suy yếu của "Trục Kháng chiến" do Iran dẫn dắt, tác động của cuộc chiến Ukraine lên vai trò của Nga tại Trung Đông, và sự trỗi dậy của Thổ Nhĩ Kỳ như một thế lực định hình trật tự khu vực mới.

• Điều đáng chú ý là sự chuyển đổi của HTS từ một tổ chức thánh chiến thành một lực lượng nắm quyền. Quá trình này gợi nhớ đến Taliban tại Afghanistan, nhưng có sự khác biệt quan trọng: HTS cho thấy dấu hiệu thực dụng hơn trong việc tương tác với cộng đồng quốc tế và xử lý các vấn đề nội bộ đa tôn giáo, đa sắc tộc của Syria.

• Tuy nhiên, những thách thức phía trước còn rất lớn. Libya và Yemen là những bài học cảnh báo về việc lật đổ chế độ độc tài không đồng nghĩa với ổn định và thịnh vượng. Syria đối mặt với nhiều vấn đề phức tạp hơn: sự hiện diện của nhiều nhóm vũ trang, mâu thuẫn sắc tộc-tôn giáo, hàng triệu người tị nạn, và một nền kinh tế đổ nát.

• Trong bối cảnh Trung Đông đang có nhiều biến động lớn (xung đột Israel-Hamas, căng thẳng ở Biển Đỏ), sự sụp đổ của chế độ Assad có thể tạo ra cả cơ hội và thách thức. Một mặt, đây là cơ hội để xây dựng trật tự khu vực mới ổn định hơn. Mặt khác, tình trạng bất ổn tại Syria có thể lan tỏa, tác động đến Lebanon vốn đã mong manh và tạo điều kiện cho IS tái sinh.

• Phản ứng của phương Tây khá thận trọng: Mỹ và châu Âu công nhận đây là "thời khắc lịch sử" nhưng tránh ủng hộ trực tiếp HTS - vốn vẫn nằm trong danh sách khủng bố của họ. Tổng thống Biden gọi đây là "cơ hội lịch sử" nhưng đồng thời ra lệnh không kích các mục tiêu IS để ngăn chặn nguy cơ tổ chức này lợi dụng tình hình hỗn loạn.

• Trong khi đó, phe Cộng hòa, đặc biệt là Donald Trump, cho rằng Mỹ "không nên can dự vào Syria", phản ánh xu hướng co cụm của một bộ phận chính trị gia Mỹ. Điều này càng làm tăng thêm tính bất định cho tương lai Syria, khi lập trường của các nước lớn, đặc biệt là Mỹ vẫn chưa thực sự rõ ràng.

Nguồn tham khảo:

• https://foreignpolicy.com/2024/12/08/assad-flees-syria-damascus-fallen-rebels-capture-future/

• https://foreignpolicy.com/2024/12/08/syria-assad-regime-collapse-geneva-astana-un-wrong/

• https://www.newyorker.com/news/the-lede/the-fall-of-assads-syria

• https://www.vox.com/world-politics/390261/syria-bashar-assad-damascus-civil-war-refugee

• https://www.wsj.com/opinion/after-the-fall-of-syrias-assad-middle-east-russia-iran-red-lines-trump-32633dff?mod=hp_opin_pos_0